Zaprawdę, sprawiedliwe są Boże wyroki!
Bo im komu więcej dano,
tem więcej się od niego wymaga (...).

Nazwisko Cieszkowskich pojawia się w dziejach ziemi krasnostawskiej, ilekroć wspominany jest pałac w Surhowie. O właścicielach majątku wiemy, że... byli. Pałac miał stać się domem rodzinnym Zofii z Kickich i Pawła Cieszkowskiego, ale śmierć Zofii w 1818 roku zniweczyła te plany. W surhowskim murowanym kościele ufundowanym przez małżonków, znalazło spokojną przystań jedynie serce Zofii, o czym przypomina umieszczone przy ołtarzu epitafium. August - potomek Zofii i Pawła - sprowadził się do Surhowa, ale nie zagrzał tu długo miejsca. Wkrótce i on wyjechał, zmuszony do emigracji. Jego dalsze losy nie wszystkim są znane, a to ciekawa i szanowana postać, choć nieco zapomniana w naszym regionie. Są jednak takie miejsca, w których w 2014 roku z wielkimi honorami obchodzony był podwójny jubileusz – 200. rocznica urodzin i 120.  rocznica śmierci Augusta Cieszkowskiego. Może warto i w powiecie krasnostawskim przypomnieć kim był?
Urodził się 12 września 1814 roku w Suchej na Podlasiu. W Warszawie - na miarę możliwości 16-letniego ucznia - brał udział w powstaniu listopadowym, towarzyszył ojcu w obradach sejmowych, sypał szańce. Świadectwo dojrzałości uzyskał już w Krakowie. Studiował nie tylko na Uniwersytecie Jagiellońskim, ale także na uczelni w Berlinie (obecnie Uniwersytet Humboldta), zaś doktorat z filozofii uzyskał w Heidelbergu. W latach 40. XIX wieku osiedlił się w Surhowie, w pobudowanym przez rodziców pałacu, istniejącym do dziś. Planował zreformować gospodarstwo, zamierzał uruchomić cukrownię, założyć plantację morwy. Przy tym nieustająco pracował umysłowo, pisał prace naukowe i artykuły do „Biblioteki Warszawskiej”. Jego działalność publicystyczna zwróciła uwagę carskich władz. Z uwagi na groźbę kolejnego aresztowania, został zmuszony do opuszczenia ziemi krasnostawskiej. Po wyjeździe, jego stałą siedzibą stał się majątek w Wierzenicy, koło Poznania. W Wielkim Księstwie Poznańskim kontynuował swoją działalność jako...

patriota i społecznik

August Cieszkowski był przedstawicielem nurtu narodowego w polskiej filozofii, działaczem narodowym i społecznym, posłem w sejmie pruskim i przewodniczącym Koła Polskiego. Nie pragnął przy tym kariery politycznej dla zaspokojenia własnych ambicji. Świadczy o tym choćby fakt odmówienia przyjęcia teki ministra finansów w pruskim rządzie i konsekwentne skupienie na kwestiach narodowych. Za zasługi w obronie polskości został w Poznaniu uhonorowany medalem. Jego poglądy opisane w publikacji „Słowa wieszcze Polaka...” wywarły istotny wpływ na przebieg pierwszego Zjazdu Słowiańskiego w Pradze w 1848 roku. W tym samym roku zainicjował powstanie Ligi Narodowej Polskiej. Był przekonany, że można ocalić tożsamość narodową poprzez zaangażowanie w życie społeczne i polityczne, pracę organiczną, osobisty rozwój intelektualny i doskonalenie umiejętności.
Był przeciwny rozwiązaniom siłowym, wszelkim aktom terroru, jako niszczącym społeczność. Za szczególnie ważne uważał przestrzeganie standardów moralnych i piętnował grzech zaniechania: Niechże więc ci, którzy rano i w wieczór, bijąc się w piersi wyznają, iż zgrzeszyli myślą, mową, uczynkiem i zaniedbaniem, zastanowią się nad tym, co mówią, i przekonają się, iż to ostatnie jest najobfitszym źródłem złego, a zarazem źródłem najniebezpieczniejszym, bo cichym i nieznacznym.
August Cieszkowski cenił solidarność między ludźmi, niezależnie od ich pozycji społecznej. Sięgając do wzorów angielskich i pomysłów Roberta Owena, dążył do otoczenia troską najsłabszych i najmłodszych mieszkańców wsi. W rozprawie „O ochronach wiejskich” domagał się utworzenia sieci „ochron”, czyli odpowiednika współczesnych przedszkoli, w których dzieci uzyskiwałyby pomoc i opiekę. W publikacjach wielokrotnie odwoływał się do przypowieści o miłosiernym Samarytaninie, a w swoim życiu konsekwentnie kierował się chrześcijańskimi zasadami. Jego największym dziełem stał się traktat filozoficzny „Ojcze nasz”, stanowiący swoistą interpretację Modlitwy Pańskiej.

reformator rolnictwa

We własnym majątku wprowadzał najnowocześniejsze rozwiązania agrotechniczne, wiele z nich do dziś należy do dobrej praktyki rolniczej. Podróżował do Niemiec i Francji w poszukiwaniu nowych pomysłów. Podczas zagranicznych podróży po Europie, nawiązywał kontakty z ośrodkami badawczymi i poznawał dynamicznie rozwijające się gospodarstwa. Jako postać znana w branży rolniczej, został wybrany przez Francuzów delegatem na Krajowy Kongres Rolniczy w Paryżu w 1847 roku. Do końca życia korespondował z europejskimi i polskimi naukowcami oraz wynalazcami (np. Hipolitem Cegielskim). Cieszkowski wspierał tworzenie gospodarstw doświadczalnych oraz stacji badawczych. W 1867 roku założył na terenie swojego majątku kółko włościańsko-rolnicze (jedno z pierwszych w Wielkopolsce). Mawiał: Ludzkość nie żyje urojeniami - ale czynami.
Zgromadził fachowy księgozbiór (według szacunków, liczący do 40 tys. woluminów), zawierający nie tylko książki filozoficzne czy ekonomiczne, ale również wiele prac z dziedziny uprawy, hodowli i techniki. Zdobytej wiedzy nie zamykał jednak za drzwiami prywatnej biblioteki, lecz realizował misję dzielenia się nią z innymi. Założył pierwszą Wyższą Szkołę Rolniczą w Wielkopolsce. Realizowano w niej nowoczesny program nauczania, zbliżony do sposobu kształcenia europejskich uniwersytetów rolniczych. Program ten obejmował przedmioty praktyczne (zawodowe) oraz podstawy produkcji roślinnej i zwierzęcej, przedmioty ekonomiczne, podstawy przetwarzania surowców rolniczych, budownictwo wiejskie, maszynoznawstwo, melioracje rolnicze i leśne, ekonomikę i organizację rolnictwa. Szkoła prowadziła prace badawcze oraz aktywnie uczestniczyła w życiu naukowym. Jej funkcjonowanie przyczyniło się do wzrostu poziomu kultury rolnej i racjonalnej gospodarki leśnej w regionie.

pracowity Europejczyk

Swoją działalność opierał na zasadach współpracy. Cenił porozumienie uzyskane ponad podziałami, rozwiązania służące dobru wspólnemu. Był w swoich czasach prawdziwym Europejczykiem - swobodnie posługiwał się kilkoma językami obcymi, nawiązywał współpracę z międzynarodowymi organizacjami i stowarzyszeniami. Jednocześnie sam intensywnie pracował naukowo, publikując dzieła z dziedzin odległych tematycznie (filozofii, historii, ekonomii) w języku niemieckim, francuskim i polskim. Były to profesjonalnie przygotowane opracowania, przydatne współczesnym (np. „Uwagi nad obecnym stanem finansów angielskich”, „Organizacja handlu drzewem i przemysłu leśnego”, „O kredycie i obiegu”). Dzięki nim zyskał uznanie u obcokrajowców. Był przekonany, że w XIX-wiecznej Europie możliwe jest utworzenie wspólnoty narodów, na wzór unii polsko-litewskiej. W 110 lat po jego śmierci Polska przystąpiła do Unii Europejskiej i tym samym sen Cieszkowskiego spełnił się, choć może niekoniecznie w taki sposób, jak przewidywał.
Był niezwykle wykształconym człowiekiem. Jednocześnie nie ustawał w wysiłkach, by pogłębiać swoje kompetencje, poznawać nowe dziedziny nauki, mieć dostęp do wszelkich znanych wówczas źródeł wiedzy. W tym „wieku pary i elektryczności” doceniał najnowsze odkrycia naukowe i stosował nowoczesne urządzenia w praktyce. Osobiście wziął udział w pierwszym Międzynarodowym Kongresie Elektryków w Paryżu w 1881 roku. Jego pracowitość do dziś pozostaje godna podziwu. Jako młodzieniec, sprawnie zarządzał majątkiem i wykazywał nowatorskie podejście do spraw rolnictwa, a jako człowiek w podeszłym wieku - aktywnie sprawował funkcję prezesa Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Dziś powiedzielibyśmy, że jest doskonałym przykładem kształcenia ustawicznego, gdyż przez całe swoje życie przejawiał naukową i społeczną aktywność.
Zmarł 12 marca 1894 roku. Ćwierć wieku później, gdy w Poznaniu powstała Wszechnica Piastowska, w jej skład wszedł Wydział Rolniczo-Leśny oparty na kadrze, dorobku naukowym i zasobach Wyższej Szkoły Rolniczej. Z Wydziału powstała Akademia Rolnicza, a po kolejnych dziesięcioleciach Sejm Rzeczypospolitej Polskiej nadał Akademii imię Augusta Cieszkowskiego, uznając jego wkład w rozwój nauki i edukacji rolniczej.
Publikacje Augusta Cieszkowskiego zawierają wiele aktualnych treści, a dokonania stanowią inspirację dla kolejnych badań naukowych. Jest cytowany jako przykład patrioty i człowieka wrażliwego na sprawy społeczne. Jest również wzorem naukowca pragnącego podążać za postępem i poszerzać swoją wiedzę nie dla własnych ambicji, lecz dla dobra społeczności.

Monika Nagowska
(pierwodruk – „Nestor” 2013 nr 4)



BIBLIOGRAFIA

Buczyńska Ewa J., Buczyński Włodzimierz: August Cieszkowski – hrabia, filozof, polityk [online]. 2008-2009 [dostęp: 19.11.2013]. Dostępny w Internecie: http://www.cieszkowski.art.pl/
Buczyńska Ewa J., Buczyński Włodzimierz: O Cieszkowskich i Wierzenicy błędne zapisy. „Zeszyty Swarzędzkie. Rocznik regionalny” 2011 nr 3, s. 122-133.
Cieszkowski August: Ojcze-nasz. Tom I – Wstęp [online]. Paryż 1848 [dostęp 19.11.2013]. Dostępny w Internecie: http://www.polona.pl/item/267786/2/
Cieszkowski August: O ochronach wiejskich. Przedruk z „Biblioteki Warszawskiej” [online]. Warszawa 1842 [dostęp: 19.11.2013]. Dostępny w Internecie: http://www.polona.pl/item/812359/3/
[Cieszkowski August]: Słowa wieszcze Polaka wyrzeczone roku MDCCCXLVI [online]. Praga 1848 [dostęp: 19.11.2013]. Dostępny w Internecie: http://polona.pl/item/33718/3/
Dubas Andrzej: Filozof i gospodarz. Życie i dorobek naukowy Augusta Cieszkowskiego [online]. „Forum Akademickie” 1998 nr 5 [dostęp: 19.11.2013]. Dostępny w Internecie: http://www.forumakad.pl/archiwum/98/5/artykuly/25-gwiazdy.htm
Duch wielki serce złote. August Cieszkowski - jego intelektualna i materialna spuścizna. Swarzędz 2004.
Pietrowicz Joanna: Zamoyscy i Cieszkowscy we wspomnieniach Klary Dembińskiej [online]. Kórnik 2003 [dostęp: 19.11.2013]. Dostępny w Internecie: http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/docmetadata?id=6215&from=publication
Sajdek Wiesława: Postęp bez rozboju. Podstawy teorii dynamizmu społecznego w filozofii Augusta Cieszkowskiego. Lublin 2008.
Sajdek Wiesława: Polski Sokrates. Pojęcie czynu w filozofii Augusta Cieszkowskiego. Lublin 2013.
Strycka Ewa: August Cieszkowski (1814-1894) mecenas edukacji rolniczej. „Wieści Akademickie. Czasopismo Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu” 2013 nr 21, s. 20-21.